Ïa ki imlang sahlang ba la shai ne ki Civilization jong ki briew la saiñ, pynwandur bad pyrsad jingim lyngba ki kmie kiba tuid jong kine ki imlang sahlang ba la shai – ka Nile, ka Indus, ka Tigris bad ka Euphrates. Ki hima bad ki bor synshar ki la ïeng kynshreng na kine ki um ba tuid laitluid, bad ka jingïaid lynti u bynriew ka la sdang, ka la nang kylla dur katba nang ïaid ka por bad ka pateng na kawei ka dewbah sha kawei pat. U briew ula kiew bad ïaid shaphrang katba nang tyllun ki spah snem, u jop bad synshar donbor ïa ki para briew, ka mariang bad ki jingthaw ba im kiba don ïa ka hok ban ïa ïoh bynta na kane ka Eden ba ithiang bad ba itynnad jong une u metbneng ba la tip kum ka pyrthei. Ka jingkwah rhah u briew ka la pynlong ba un kheiñ ïa ka mei mariang kum ka mar bym don jingim ba lah ban pyndonkam, ban pyndonkam bakla hi ruh bad ban pyndonkam palat pud na ka bynta ka jingmyntoi shimet ki katto katne ki briew kiba kwah ia ka shongsuk ba kim dei hok hi ruh ban ïoh na ka jinglen lade kiwei, bad, halor kane, to ngin ïaphai sha ka Wah Umngot bad ka jingthmu ba khlem da pyrkhat sani jong ka sorkar Meghalaya ban ïaid shaphrang bad ka projek pynmih bording ba la tip kum ka Umngot HydroElectric Project wat hapdeng ki jingpyrshah na ki khatsan tylli ki shnong ba ker ïa kane ka wah. Hynriew tylli ki shnong kila pyrshah jur ïa kane ka jingthmu – Umsawar, Mynsang, Mawdulop, Mawsir, Ksanrangi bad Pashang jong ka Mawkynrew C&RD Block ha ka Distrik East Khasi Hills naduh ka snem 2012 bad kane ka projek lada ka urlong kan ktah ruh ïa ki shnong ba don sharum jong ka Wah – Shnongpdeng, Kudeng, Amkoi, Nongbareh, Dawki, Lymba, Kongwang bad Rikynjai, Darrang.
Ka la don ka jingkubur ha kylleng ka pyrthei ba ki den um (dam) kim long shuh kiba biang namar kim pynneh ïa ki jingdon ka mariang. Ki ri ha ka dewbah Europe ki la pynduh noh ïa ki den um ban pynkhie im biang ïa ka mariang. Ka Yecla de Yeltes Dam ha ka phang sepngi ha Spain, kaba ha ka mynnor ka ju ai ïa ka umdih sha ki shnong ba don hajan kumba sanphew snem eiei, haduh ba ynda la pynshongdor biang ïa ka jingktah jong ka ïa ka mei mariang, la kheiñ ba kam long kaba donkam bad kaba kjit ïa ki jingdon ka mariang. Ka jingpynduh noh ïa ka, ka dei kawei na ki projek baheh tam ban pynduh ïa ka den um ha ka European Union kat haduh mynta — bad la ïaroh da ki riew ïeit mariang kum ka sienjam ban pynkhie im biang ïa ka wah ha kane ka dewbah. “Ki den um ki pynkylla ïa ka jinglong tynrai jong ka wah,” ong u Jeroen van Herk, u project manager jong ka Dam Removal Europe, ka kynhun ba kyntiew ïa ka jingpynkhie im biang ïa ki wah ha ka dewbah. “Ki lynti ïaid ba jrong jong ki wah, kiba ha ka mynnor ki tuid laitluid na ka tyllong sha ka wah bah, ki la kylla long ki pung rit, kiba pynthut ïa ki dohkha ban poi sha ki jaka ba kin kha roi ha ki bynta ba kham shaneng.” Ka mat jong ka jingpynneh ïa ki jingdon ka mariang ka kham kongsan ha kaba ïadei bad ka jingkylla ka jinglong jingman ka suinbneng. Ki den um ki khanglad ïa ka jingtuid ba laitluid jong ka um,bad kaba mih na kane, ki jingrang ryngkhiang ki jia bad ka jingduna ka jinghap slap la ong ba ka dei kawei na ki bynta ba wanrah ïa ka jingkylla ha ka jinglong jingman ka suiñbneng ha ki thaiñ Tropic ha ka pyrthei kum ha India kaban sa nang jur shuh shuh. Ki den um ha ki thaiñ tropic ki pynmih bun ka lyer greenhouse, bad ïa kine la shu leh bym ïohi. Ki den um kiba heh kum kane kaba la thmu ban buh ha Umngot kin noh synñiang sha ka jingpynmih ïa ki lyer greenhouse bad ka jingkylla ha ka jinglong jingman ka suiñbneng.
Ka jingthmu ban shna ïa ka Umngot Hydro-power Project kan lam sha jinghiardor bad jingjot ka mariang ha kane ka thain. Ka kaiphod na ka Draft Environmental Impact Assessment (EIA) ka ïathuh ba ki den um ki noh synñiang bha sha ka jingpynmih ïa ki lyer greenhouse … ka pyut ba don ha ka ka pynmih bun ka carbon sha ka syrtap lyer jong ka pyrthei … (bad) ki jingthung ba kylla pyut … ynda kila pyut ki pynmih ïa ka methane ba lah ban um” (P. 183). Ha kaba ïadei bad ka Umngot Hydro Electric Project, la kren shaphang ki 28 jait ki mrad ba ai buiñ ïa ki khun, 16 jait ki mrad ba par, 97 jait ki sim bad bun jait ki thapbalieh bad ki dohkha dohpnat kiban shah ktah ha kane ka projek. La kren ruh ha ka sla ba 184 jong ka kaiphod ba ka jingma jong ka jingpynïap beaiñ ia ki mrad bad ki jingthaw ba im kan jur ha ka por ba shna ïa kane ka den um.
Ka jingduh bakhraw ïa ki jingthaw ba im ka dei kabym lah ban kiar. Kaei kaba sngewsih ka long ba haba la ktah ïa kiei kiei kiba rit kiban ktah bad wanrah jingkylla ïa kiei kiei kiba heh, ka jingjot ka mariang ka dei kaba yn ym lah shuh ban leh eiei.
Kumba la kdew haneng, kane ka projek ba la thmu ban sdang kan ktah beit beit ïa ka jingtrei bad ka kamai ja kpoh jong ki khatsan tylli ki shnong, bad kin sa kylla duk. Lada ngi peit ïa ki jingkheiñ jong kane ka draft, ar na ka lai bynta ki briew ha Meghalaya kin sa duh jaka. Bun ki longïing ba rep ki la shim wai lypa ïa ki jaka ban rep, kaba pynpaw ba ka jingbymdon jaka ka dei ka jingeh bakhraw jong ka jylla baroh kawei, ïehnoh shwa khlem da ïa kren ïa ka jingheh ka jaka. Kumba la ïa tip, ka Meghalaya ka shaniah ha ka Assam bad kiwei ki jylla na ka bynta u khaw, u barli, u kew, ka umphniang, ka doh, ka dohkha bad kiwei ki mar bam. Ngim lah ban pynbiang lut nalade, bad lada ngi leh bym suidñiew ïa ki jingkyrpad jong kiba im na ka kam rep, ym tang ba ngi soi ïa ka soskular ban pyniap ïa ki, hynrei ngi pyniap ïa ka lawei jong ka jylla baroh kawei.
Ka NESFAS, ka seng bym dei sorkar ba khmih ïa ki rukom tynrai, ka ïatrei jan bha bad ka Umsawar, kaba dei kawei na ki shnong ban shah ktah ha kane ka projek. Da ka jingnang bun ki briew, ka Meghalaya kan hap ban phaikhmat sha ka jinglynñiar ba donkam ban pynneh ïa ki jingdon ka mariang. Ka sorkar kam lah ban shu leh matlah kum kaba shu pynlut phut. Ka jingktah jong kane ka projek nalor kine kiba la kdew kan dei ruh ïa ka rep ka riang, ka jingwad jaka rep thymmai kaban sa long ka jingeh, ka jingduh ïa ki jaka ba long ban rep bad ka jingpynjot ïa ki jaka ba shong kiba bun ki jingthaw ba im ba kynthup ïa ki jingthung, ki mrad bad ki jingthaw barit bym lah ban ïohi da ki khmat. Napdeng baroh ki jingthung ba long ban bam ha ka shnong, lehse u ban sa duh un dei u phankaro stem uba pher bha nangne, uba don kyrhai ka Vitamin-A ha u. Ka Vitamin-A ka pynkhlaiñ ïa ka bor met, bad ka ïarap ban ïada na ki jingpang ba ktah jur kum ka jingwan kloi ka jingduh ïa ka bor iohi, bad khlem pat ïa kren ïa ki kynbat dawai bad ban ym klet ïa ki arspah phraphew jait ki jingthung ba long ban bam ba lah ban shem ha kane ka shnong (katkum ka wad bniah ba la leh ha ka snem 2018 halor ka jingbuh jingthoh ïa ka kam rep).
Ki jylla ka thaiñ shatei lam mihngi ki hap hapoh ka zone V jong ka jingkhie jumai, kaba mut ba ka Meghalaya ka dei ka jaka ban shah ktah bha ha u jumai. Ki den um bad u jumai ki don ka jingïadei ba jan. Ha ka snem 2013, u jumai ba poi 5.1 u la khynñiuh hajan ka Three Gorges Dam, ka den um baheh tam ha ka pyrthei ba pynmih ïa ka bording ba la tei ha ka snem 2003 kaba den ia ka wah Yangtze. U jumai u la wanrah katto katne ka jingjulor ïa ki jingtei hajan ka tyllong jong u. Ki jingmih ki pynpaw ba baroh ki jumai ki jia ha ka lynti ïaid najan kane ka den um. Ki jingjurip bad jingkhmih ha kane ka thaiñ ba la ïalam da u John Encarnacion, Ph.D., uba hikai geology ha ka skulbah Saint Louis, Missouri ula lap ba ki don ki mawsiang ba la julor. La lap ruh ba u jumai u ju ktah bha ïa uwei u jait mawsiang hajan kane ka den um bad u sam lyngba ïa kiwei ki maw ba don sha trai. “Haba la shna ïa ka den um, la thaw ïa ka nan. Ki um ba don ha ki kyrdan ba kham shalor ki ban khia ha ki thliew ba don ha ki mawsiang ha ki kyrdan ba sha trai, kaba lam sha ka jingkhynñiuh jumai. Kane ka dei kajuh kaba lah ban lam sha u jumai haba la pyntuid ïa ka um bym donkam sha ki kyrdan ba sha trai ka khyndew,” la bynrap u Encarnacion.
Ha ka snem 1897, ka Meghalaya (kaba hap hapoh ka Assam ha kato ka por) ka la sakhi ïa u jumai ba khraw tam ha ka histori jong ka jylla ha kaba 1542 ki jingkhih jingkhynñiuh ki la pynlong ïa ki riat ki ram bad ki them ba itynnad ba ngi don mynta. Watla ki long kiba itynnad, ngim lah ban buh jingma ïalade na ka bynta sa kawei pat ka apot. Ngim lah ban kheiñ sting ïa u jumai, katba ki jingim briew ki shu sdien ha u tyllai.
Jingpynkut ryngkat bad ka jubab ban weng ïa ki jingeh:
Namar ba ka Meghalaya ka don ha ka jaka ba long lum ba don ki jaka ba them, ka sorkar jylla ka lah ban buh ïa ki windmill ha kawei ka bynta, bad ïa ki solar panel ban shim ïa ka bor na ka sngi ha ka them Ri-Bhoi ban lah ban pyndap ïa ka jingdonkam bording. Ki hybrid Solar panel, ba la tip ruh kum ki all-weather solar panel kiba lah ban shan ha baroh ki jait aiom ki pynmih bording na u slap bad na ka sngi; kine kin long kiba ïahap bha haduh katta katta na ka bynta ka jylla. Ka sorkar Meghalaya ka dei ban sngewthuh bad shim ba iwei pa iwei i briew ka jylla ki dei kiba ïadon bynta ha ki kam ki jam kiba pyrta jam da kawei ka sur, “NGIM KWAH ÏA KA DEN UM”.
Katkum ka riti synshar ri: Hapoh ka riti synshar ka ri India, ki Article 244, 275, 330, 334, 371 bad 164 (1) ki pyni shai bad kren shaphang ka hok ban ïada ïa ki jaidbynriew tynrai ka India, bad ïa kine ym dei ban leh klet.
Ïa u briew la kha ryngkat bad ki jingkwah rhah, hynrei to ngin iehnoh shadien ïa ka jingkwah rhah haba don kiwei pat ki lad ba lah ban pynneh ïa ki jingai ka mariang. Ki wah ki dei ki thiedbah bad ki thiedrit ba ai jingim, bad khlem ma ki, ka jingim kan ym don. Wat hapdeng ka jingdon ki duriaw baheh ba ai jingim ïa ngi, hynrei ngi phai sha ki wah ban lah ban im man ka sngi. ÏADA ÏA KA UMNGOT MYNTA, PYLLAIT ÏA KA PATENG BA LASHAI.
Ïa u Mayborn Lyngdoh R lah ban thoh ha maybornlyngdohr@gmail.com
