Ha shuwa ban poi ha Sohra ka don kawei ka shnong kaba la ai kyrteng Sohra rim, kaba naduh ki por hyndai kulong kumah ka dei ka shnong kaba pawnam bad haduh mynta kane ka shnong ka dang iai khring ia ki briew na kylleng ka Ri bad pyrthei kiba wan ban jngoh ne peit ia ka jingitynnat ka sawdong sawkun bad ki khsaid ba noh rymphum. Ha ka shnong Sohra rim ka don ruh ka law kyntang ia kaba la ngeit ruh ba ka lieng ka la sahkut hapoh kata ka jaka naduh ka por ba ka pyrthei ka la shlei da ka um. Ka Sohra rim ka don ha baroh arliang jong ka surok bah bad ha ka liang ka diang ka don ka madan ialeh bol ha kaba la ju pynlong ia ki jingiakob kynjat bol. Kane ka madan ialeh bol ka long kum ka miej bad ha ki tmier jong ka miej ka noh kynsan ka riat bah riat san kaba don haduh 3000 tylli ki mawkyndon kiba ialam ia ngi sha kawei ka shnong kaba la khot kyrteng ka Nongtraw. Na khlieh ka riat na Sohra Rim ka thie ka shnong Nongtraw bad lah ban ong ka dei shi bynta jong ka bneng kaba itynnat tam.
Ka Shnong Nongtraw ka dei ka shnong kaba itynnat bad ka don kumba 40 tylli ki iing bad ia kane ka shnong la seng shnong nyngkong eh da ki arngut shipara shynrang kiba dei na ka kur Nongtraw. Hadien ba kine ki ar ngut shipara shynrang ki la iapoi kha ki la ieh noh ia ka shnong bad hadien ha ki snem 1950 la wan buhai shnong sa kiba na ka Kur Dohling, Rani, Khongsit bad Khonglam. Kine ki kur ki wan na ki thaiñ ba pher bad ki wan buhai shnong ha Nongtraw ban rep ban riang. Kawei na ki jingjia ba kongsan ha kane ka Shnong Nongtraw ka dei ka jingseng ia ka skul pule bad ha kaba sdang don tang 15 ngut ki khynnah pule bad uwei u nonghikai. Ka shnong ka sdang ban roi ha ka jingdon briew da ka jingwan buhai shnong shuh shuh kiwei pat ki briew kiba phet shnong na kiwei ki jaka na ka daw jong ka khlam bad ban ioh ka shnong kaba biang ka synshar-khadar. Kawei kaba sngewtynnat shaphang kane ka shnong ka long ba haduh mynta ki nongshong shnong ka Shnong Nongtraw ki dang bat bad pynneh pynsah ia ka rukom pynmih bam tynrai da kaba shaniah tylli ha ka rep shyrtie. Ha ka rukom rep shyrtie ki briew ki sngewthuh shai ia ka jingkordor ka jingiadei hapdeng ki khlaw ki btap bad ka rep ka riang, nangta ka mariang sawdong sawkun bad ka rukom im ne jingim jong ki briew. Ki nongshong shnong ki iathuh ba khlem ki khlaw ki btap ka jingmih ne jingpynmih bam ruh ka hiar. Kumta ka jingpynneh ia ki khlaw ki btap, ka rep ka riang bad ka rukom im ki briew ka ia iaid ryngkat ryngkat kawei kam lah ban im ne san khlem kawei pat. Namar kata ka daw ia ka jaka ba la jied mynta ban rep ka dei ka jaka kaba ki nongshong shnong ki la ieh ne ai shongthait mynta la kumba 10 snem ei ei. Ñiuma ka jingai shong thait ia ka khyndew na ka rep ka riang ka iapher na kawei ka jaka sha kawei pat, tangba la shem ruh ba hapdeng 7 haduh 8 tylli ki snem ka khyndew ka la lah ban sei pat ia ka bor ka jor jong ka bad ka la lah ban khie im biang na ka bynta ka rep ka riang. Kumta ki nongshong shnong ka shnong Nongtraw ki bud ryntih ia kane ka jingstad jingshemphang kaba la ieh noh ha ki pateng la pateng da ki longshuwa.
Ym dei eh tang ha ka por ba jied ia ka jaka rep ba ki nongshong shnong ki leh sumar bad pyndonkam ia ka jingstad jingshemphang ba ki la ioh na ki longshuwa, hynrei wat ha ka por ba ki rep ki da phikir ban bud ia ki ain ka mariang kaba ki la ioh pateng na ki meidot padot. Ym kum kiwei pat ki rukom rep kiba mynta kiba pynmih tang uwei ne kawei ka mar rep na kano kano ka jaka rep, hynrei ha ka Shnong Nongtraw ki jingthung jingtep ne mar rep kiba la bet kyrpang ki san ryngkat bad kiwei pat bad lah ruh ban shem kyrhai ki jingthung kiba mih ba long hi ha ki jaka rep. Ha kane ka rukom la nang pynriewspah ia ka rep ka riang bad wanrah ia ka jingbha ha ki kam rep. Kaba kum kane ka rukom ka iarap ruh ha kaba pynneh pynsah ia mariang bad sawdong sawkun. Ym tang ba ka iarap ban pynneh mariang, hynrei ka ai jingmyntoi ruh shibun ia ka shnong ka thaw bad ki nongshong shnong da kaba pynmih shibun ka bam bad ba ki briew kin lait na ka jingkyrduh bam ne jingiap thngan. Ki jingthung jingtep bapher bapher ki ih ne sei soh ha la ka jong ka por ka samoi bad kumta ki briew ki ioh jingbam lynter tait man la ka aiom baroh shi snem. Nangta la nang bynrap shuh shuh da ki jingbam ne ki mar rep kiba shu mih shu san hi ha khlaw ha btap bad kumta ka shnong ka thaw ka ioh jingbam thikna bad ki briew kim iap thngan. Ka jingioh thikna ia ka bam ka dih ka dei kaba kongsan bad lah ban ong ba ki briew ki ioh thikna ka bam ka dih tang lada ki ioh ka lad bad ki don ka bor ban thied jingbam kyrhai bad ki iohlad bad don ka bor ban thied ia ki jingbam kiba tei bad kiba kongsan na ka bynta ban tei ka met ka phad bad ka longrynnieng-manrynnieng (Food and Agricultural Organisation).Ka rukom rep ne pynmih bam tynrai kiba lah ban shem ha ki shnong kum ha Nongtraw ki long kiba biang bha ban iada ia ki briew na ka jingkyrduh bam bad lah ban nang kham pynbha ia kane ka rukom tynrai ym tang namar ba ki briew ki ioh bam lynter baroh ki aiom, hynrei ki dei ruh ban ioh ka lad bad dei ban don ka bor ban thied ia ki bam bad ki dei ban ioh ia ki bam kiba tei. Kumta ban poi sha kane ka thong ka NESFAS hapoh ka jingialam u Bah Phrang Roy ka iatreilang bad ka Indigenous Partnership for Agrobiodiversity bad Food Sovereignty bad ka thong ka long ban iawanlang baroh kiba pynmih bam tynrai hapoh kawei ka shatri kata ka Indigenous Food Communities Alliance (IFCA).
Ki briew khamtam eh kiba duk ki pyllut kaba bun na ka jingioh jong ki ha kaba thied bam bad bsa ia ka jingdonkam ka met. Ha Ri India bad ha Jylla Meghalaya kumjuh,ka jingpyllut ha ka bam ka long kaba kongsan bad kane ka ktah shibun eh ia ki briew kiba duna ka jingioh. Ki briew kim ioh shuh ban pyndonkam ia ka pisa ne ka kamai jong ki na ka bynta kiwei pat ki jingdonkam bad kim lah ruh ban kynshew na ka bynta ka lawei. Hynrei haba ki nongshong shnong ki lah ban rep bad pynmih la ka jong ka bam kumba long ki nongshnong shnong ka Nongtraw, ki briew ki lah ban kunai bad pyniaid ia ka jingioh kamai sha kiwei pat ki jingdonkam. Ha kajuh ka por ki nongshong shnong kim lah than ban pynmih ia ki mar rep jong ki nalor ba ki donkam ban bam ne bsa ialade, kumta kim iohnong ei ei ruh em bad dei namar kane ka daw ki briew ha Nongtraw ki kyrshan ialade bad ia ki jingdonkam ka iing ka sem da kaba leit bylla sngi. Katba ki lad bylla sngi ki pahuh ban ioh bad ai kam ai jam ia ki briew kumta kane ka wanrah shibun ka jingmyntoi ha ka ioh ka kot ki briew tangba ka la pynduna pat ia ka jingdon ki nongrep bad ka ktah shikatdei eh ia ka rep ka riang. Ha kum kine ki khep, wat la ka kam rep ka don bad ka iaid, kiba bun hi ki kham bei pisa ne pylleit jingmut ha kaba rep ia ki mar rep kiba lah ban die ha iew ha hat, ym dei na ka bynta ban bam, kum ka nuksa ki briew ki kham lah ban bei pisa bad pyllut por ha kaba rep slasha ne synsar ban ia kaba rep kba, jhur, phan. Namar kaba rep ia ki mar die ha iew ka kham wan rah jingioh nong pisa-tyngka ban ia kaba rep ia ki mar kiba bam ha iing. Kine baroh ki kdew sha ka phang ba ka don ka jingkylla ha ka trei ka ktah ka kamai kajih jong ki briew bad ka kam rep jingbam ka hiar noh katba ka jingrep ia ki mar kiba iaid iew ka la nangkiew bad ha kane ka rukom ka kam rep kam riang ia ki mar die ha iew ka mih bujli ia ka kam rep ia ki mar bam. Ka kam rep ka la long beit na ka bynta ban die ha iew bad kumta ia ki jingdonkam kum ka bam ruh la shu shaniah beit ban thied na iew. Shi sien pyrkhat kane ka rukom ka i biang hynrei ka pynmih ia ka jingeh, la ki briew baroh ki don mo ka bor ban shu thied ia baroh ki jingdonkam khamtam ka bam na iew bad katno ki jingbam ki long kiba bha bad kiba tei ai ka met bad jingim jong ki haba ianujor bad ki mar bam ba nylla ba kit hung ki tep bad ki rep hi ha la shnong?
Kawei na ki jingeh kaba khraw ba kane ka jingkylla ka wanrah ka long ka jingkiew dor ki marbam mar dih bad kane ka ktah ia ki briew. Ka jingkiew dor ka long satlak ka pyrthei bad khlem sangeh bad kane ka ktah ia ki shnong ki thaw kaba kynthup ia ka shnong Nongtraw. Katkum ka jurip la shem ba happdeng ka snem 2005 bad 2011 ka jingkiew dor ki mar bam kum u khaw, u kew bad riewhadem ka long haduh 102%. 115% bad 204% (FAO). Namar ka jingkiew dor ha ki marbam ki briew kiba duna ka kamai ne jingioh ki la dei ban pyllut khambun ka kamai ne pisa jong ki ha kaba thied ia ki jingbam ba kongsan bad kaba tam ki pyllut na ka bynta kiwei pat ki bam bad jingdonkam ka jingim . Ka jingkiew dor ki mar bam mardih bad ka jingbymlah bor ki briew ban thied ki jingbam bad pyndap ia ki jingdonkam ba kongsan ha ka jingim ka pynkha ia kawei pat ka jingeh, kata ka jingia pyniap briew ne jingiaumsnam ha ka jingiaknieh bam, kane ka jia ha ki Ri kum ka Bangladesh, Burkina Faso, Cameron, Ivory Coast, Egypt, Haiti, Ethiopia, Indonesia, Latin America, Mexico, Mozambique, Pakistan, Senegal, Somalia, Yemen, bad kiwei. Wat ha ka por ba suk pyrthei ka jingkiew dor ki mar bam ka ktah jur ia ki rangli ki juki. Ka iew ka dei ka jaka ha kaba ki briew ki lah ban thied ia ki marbam bad jingdonkam jong ki ha ka jingim bad ka iew ka buh ia ka dor halor baroh ki marbam bad ki jingdonkam. Ka dei kane ka dor ba ka iew ka buh kaba pynlong ia ki briew kiba bun, khamtam kito kiba duna ka jingioh, ba kin ym lah ban thied bad ban ioh ia ki jingdonkam ba kongsan jong ka jingim khamtam eh ka bam. Ka jylla Meghalaya ka dei kawei na ki Jylla kaba sahdien tam ha ka Ri bad kumta kiba bun bah ki nongshonng shnong jong ka Jylla Meghalaya, kaba kynthup ia ki nongshong shnong ka shnong Nongtraw, kim don ka bor ne pisa ban thied ban pet namar ba ki duk tasam bad kumta ki duh noh ia ka lad ban im ka jingim ba pura. Na ka bynta ki nongshong shnong ka shnong Nongtraw ia mynta te ka biang bad ki shngian namar ka jingpynmih ia ki mar bam hapoh shnong ka dang iaid bad dang sah. Hynrei kan jia aiu lada kata ka duh noh?
Ym lah ban ong ba ki nongshong shnong ka shnong Nongtraw kim shym iadei kam bad ka ïew ka hat. Na ka por sha ka por ki mar rep bad kiwei de ki mar kiba mih na ka shnong Nongtraw la shalan bad die ia ki ha ki ïew kum ha Laitryngew, Sohra bad Shillong bad ha kajuh ka por ki mar bam bad kiwei de na kine ki ïew ki poi sha shnong Nongtraw bad ha kane ka rukom u khaw u kylla long noh ka mar bam ba kongsan jong ki trai shnong Nongtraw ha ka jaka jong u phan dieng, ka shriew bad u krai kiba long ka bam tynrai kiba la ju pynmih ha shnong. Ñiuma, wat la ka ïew ka hat i kumba ka long kaba don bor ban batai bad pyniaid ia ka jingim jong ki briew, pynban ka ïew kam pat lah satia ban leh kumta ia ki nongshong shnong ka shnong Nongtraw, ki briew ha kane ka shnong ki dang durut bad rep ia ki mar bam mar dih na ka bynta ka jingim bad lada jia ba ki iew ki hat ki khyllem bad jia ka khlam ka ngoh ki nongshong shnong ka shnong Nongtraw kin ym thngan satia namar ba ki don la ka jong ka bam, katba kiwei pat ki194 million ngut ki nongshong shnong ka Ri India kin iap thngan lada jia ba wan ka jingkyrduh bam.
Sa kawei ka jingeh kaba mih lada ngi shu shaniah ia ka bam ka dih jong ngi ha ka iew ka hat ka long ka koit ka khiah bad ka jingtei ia ka met ka phad. Katno ngi lah ban ioh ki jingbam kiba tei tang na kaba shu thied na iew? U David Harvey, u nonghikai geography, u ju kylli na ki khynnah skul jong u, “ka bam ba phi bam phi ioh naei ne nangno ka wan ne mano ba pynmih? Hato ka wan ne ka mih na ki nongrep kiba kmen bad phuhmut phuh mat ka Ri Italy? Ne na ki nongrep kiba shah ban bein ha Ri South Africa? Ne na ki nongrep kiba ioh ka jingsiew dor kaba paka ka Ri Sweden?” Ia kata ym lah ban tip bad wat kumno la pynmih ia ki mar bam ruh ym don ba lah ban tip. Kaba sngewkhia ka long ba ha kane ka juk tang namar ngi kwah ban pynmih khambun ka mar bam la shu pynsei soh jubor da kaba ai ki dawai bad kane ka jingai dawai ym tang ba ka ktah bad pyniap ia ka khyndew, hynrei ka buh ruh ha ka jingma ia ka jingim ki briew kiba bam ia ki jingbam ba la ber dawai. Kane ka rukom pyndonkam ia ki dawai khnang ban lah ban pynmih mar bam kham bun ka jyllei palat ha kane ka juk kaba beh thong tang sha ka jingioh nong.
Ka rukom pynmih mar bam ha ka rukom tynrai ka treikam ha la ka jong ka rukom, ym ha ka rukom ban pynmih khambun bad iohnong khmabun khlem da pyrkhat shuh ia ka khyndew-ka mariang bad jingim briew bad kiwei de ki jingthaw. Kumta ha ka rukom pynmih bam tynrai ka donkam ka jingiatreilang bad jingiasngewthuh jingmut lang jong baroh ki nongshong shnong bad ka jingiadei bad jingpynkhlain ia ki iew ki hat shnong ne Elaka ne Hima kiba long hi ki Iew tynrai ka long kaba kongsan. Ki Nongshong shnong ka shnong nongtraw ki sngewthuh khambha ia kane bad ki la kut jingmut ban bteng bad pynneh ia ka rep bad rukom pynmih mar bam tynrai. Ia kane ka jingskhem jingmut jong ki la sakhi ruh ha ka jingialang ba la pynlong da ka All India Millet Sisters Network bad ka NEN ha ICAR Complex ha Umiam, ha kaba uwei u nongrep na Harayana u la pyni ba kumno ka jingai dawi ha ki mar rep mar bam ka ktah ia ka koit ka khiah bad u la iaroh ia ka jingkut jingmut ki trai shnong Nongtraw ban ym pyndonkam dawai ha kaba rep ba riang ia ki mar bam.
Ka don ka iew bad ka rukom ban pyniaid ïew ia ki mar bam tynrai bad kaba kham kongsan ka long ba kito kiba pynmih mar bam ia kiwei ki dei ruh ban bam bad bsa ialade na ka bam kaba ki pynmih. Kumta ka rukom pynmih ia ki mar bam ha ka rukom tynrai ka iapher na ka rukom pynmih mar bam ha kane ka juk. Ka rukom pynmih bam tynrai ka ieng ha ka nongrim ban ia bamlang bad ia ioh bynta lang, ym tang na ka bynta ban ioh nong ne ban lah die ne ban shu kamai pisa.
Ka bam ka dih ne ka hok ban ioh ka bam kaba tei ka long kawei na ki hok kaba kongsan ha ka jingim briew bad ka dei ruh ka hok jong ki nongshong shnong. Lada duh noh ia kane ka hok, ka bor ban pyniaid bad synshar halor la ka jong ka jingim ruh ka duh noh na ki briew. Hoid ha kane ka juk ka long kaba eh ia kano kano ka Ri ne kynhun Jaidbynriew ban pyndap ia la ka jong ka bam. Kane pat kam mut ba ym lah ban pynmih jingbam kaba lah ban tei ia ka jingim bad kaba lah ban ia ioh bynta lang da baroh. Ka jingshisha ka long kumba 70% ka jingbam ha ka pyrthei la pynmih da ki nongrep kiba rit kum ki nongrep bad nongshong shnong ka shnong Nongtraw, hynrei kham bunsien ka pyrthei kam ithuh bad kam niew kor ia ki. Ka Ri India ka pahuh ha ka bam ka dih bad jingpynmih mar bam tangba sa kumba 20% ki nongshong shnong ka Ri India ki shah thngan bad kim ioh ka bam kaba thikna. Ka Shnong Nongtraw bad ki nongshong shnong jong ka ki la pyni ka nongmuna sha ka pyrthei ba kumno lah ban ieng pyrshah bad iada ia ki shnong bad ia ka Ri na ka jingkyrduh bam bad jingiap thngan. Ka jingthikna bad ka jinglah ban bsa bam lynter ia ki nongshong shnong jong ka Jylla bad ka Ri ka shong kumno ngi sain dur ia ka rukom pynmih mar bam ha ka jylla. Lada ia ka shnong Nongtraw bad ki nongshong shnong jong ka ngi leh klet noh ne ka shnong Nongtraw kan dei ka nongmuna ban sain dur ia ka lawei jong ka rukom pynmih bad bsa bam ha ka Jylla, ka shong ha ngi ban puson.
“U parad jong nga u ju ong tang shisien ha ka jingim ngi donkam ia u doctor, u nongsaid aiñ, u pulit bad u nongiapalap, hynrei man la ka sngi, lai sien ha ka shi sngi, ngi donkam ia u nongrep” (Brenda Schoepp, nongkren ba ai mynsiem).
Shaphang Ki Nongthoh:
Bhogtoram Mawroh u trei kum u Senior Associate, Research and Knowledge Management NESFAS, Shillong
Lamphrang Diengdoh u dei u trai shnong Nongtraw uba mynta u iarap ia ka kynhun jong ka NESFAS ban jurip ia ka rukom rep bad pynmih mar bam tynrai ha ka shnong Nongtraw
Kane ka jurip ka dei shi bynta na ka jingpyrshang ban tip bad sngewthuh kham bniah ia ka rukom rep bad pynmih mar bam tyrai. Ia kane ka jrip la kyrshan da ka Bioversity International and the Food and Agriculture Organization jong ka United Nations (FAO) ryngkat ka jingiatreilang ki kynhun bah jong ki Jaidbynriew kiba tip kum ka Indigenous Partnership for Agrobiodiversity and Food Sovereignty (TIP), Italy, the French National Research Institute for Sustainable Development (IRD), France and the Center for International Forestry Research (CIFOR), Indonesia.Lyngba kane ka jurip yn lah ban plie lad ia ki jaidbynriew satlak ka pyrthei, khamtam ki trai ri trai muluk ban sngewthuh ia ka jingkor ka rukom im bad ka rukom pynmih bam tynrai jong ki kaba long ka jingmyntoi bad jingkyrkhu ia ka pyrthei bad kumno ban kyntiew bad pynneh pynsah ia ka rukom jong ki. La iarap ban pynbiang ia kane ka jurip da ka Martin Luther Christian University (MLCU).
